Na de vorige post “Hoe werkt een sluis?” is het nu tijd voor de geschiedenis achter deze waterkeringen. Waar onstonden de eerste sluizen en hoe zagen zij eruit?
Stuwen
De eerste vorm van waterkering ontstond in de vorm van een dam. Deze stuwen werden reeds vroeg door de mens gebouwd op rivieren om zo het waterniveau te doen stijgen. Hierdoor konden grotere schepen worden ingezet, al konden deze de stuwen niet overbruggen. Een rivier telde verschillende stuwen dus erg praktisch was dit niet.
Flitssluis
De oplossing kwam in de vorm van een flitssluis, een zeer brute aanpak die vooral stroomafwaarts werkte. Het principe is simpel. Plaats het schip voor de dam, open een kleine deur en op de stortvloed van water stroomt de boot mee. Stroomopwaarts moest met touwen het schip tegen deze stroom gehesen worden. Eens het schip de stuw had overbrugt sloot men snel de deur weer. Natuurlijk was deze methode niet zonder gevaar. Meerdere schippen werden overspoeld en zonken door de grote hoeveelheid water die ze over zich heen kregen.
Schutsluis
Er moest een gecontroleerde omgeving komen om een boot veilig van het ene niveau naar het andere te loodsen. De schutsluis was het resultaat. Deze uitvinding wordt toegeschreven aan Chiao Wei-yo, de ingenieur die in de 10de eeuw aan het Groot-Chinese kanaal systeem werkte.
Naar verluidt moest Chiao Wei-Yo twee flitssluizen op slechts 200 yards (ongeveer 180 m) van elkaar bouwen op het Grote Kanaal. Hij realiseerde zich dat hij zo een afgesloten poel water creëerde. Nog belangrijker was dat hij het niveau in dit meer kon regelen door één van de twee flitssluizen te openen. Tenslotte kon de flitssluis met aan beide kanten evenveel water zonder veel kracht worden geopend en werd de verraderlijke stortvloed aan water bij het in en uitvaren vermeden.
De eerste sluis van deze vorm kwam naar Europa in 1373. Ze zou zijn gebouwd in Vreeswijk (Nederland) waar een kanaal uit Utrecht zich met de rivier Lek samenvoegde. De bouw van deze sluis was voor de stad Utrecht noodzakelijk. Vanaf 1285 had de stad geen directe verbinding meer met de rivier door de bouw van een dam die de Lek van de IJssel scheidde. Verantwoordelijk hiervoor was Graaf Floris V. De houten sluis bestond uit een kom met aan weerszijden een hefdeur. De sluis bestaat niet meer, op zijn plek bevindt zich nu de “Oude Sluis”.
Puntdeuren
De volgende verbetering kwam waarschijnlijk van hydraulica fanaat Leonardo da Vinci. Hij tekende een sluis met puntdeuren. Een sluis met iets te grote sluisdeuren die onder een hoek ten opzichte van elkaar sluiten. De punt staat steeds in de richting van het hoger gelegen deel zodat de extra waterdruk de deuren tegen elkaar dichtdrukt. In 1500 werd de “San Marco” sluis gebouwd volgens dit systeem, da Vinci werkte op dat moment voor de hertog van Milaan.
Grotere sluizen
Daarna komen de meest ambitieuze projecten steeds uit Frankrijk.
Het Canal de Briare wordt in 1642 voltooid compleet met een zesdelige sluis. Deze overbrugt een hoogteverschil van zo’n 20 meter op een korte afstand.
Het Canal du Midi uit 1681 overklast dit dan weer door, naast drie kanaalbruggen en een tunnel van 165 m, op een stuk van ongeveer 50 km meer dan 60 meter te dalen.
Nadien zouden sluizen alleen maar groter en geautomatiseerder worden. Op dit moment bevindt de grootste sluis zich in Antwerpen (België). Deze sluis meet 500 m in lengte, 68 m in de breedte en heeft een diepte van 17 m. De sluisdeuren zijn grote schuifdeuren. Zou Chiao Wei-yo zijn uitvinding en de schepen die vandaag varen nog herkennen?
Geachte,
Ik meen eens ergens gelezen te hebben, dat de eerste sluis bestond uit een dwarsdijk over kanaal of rivier met een zachte helling naar de lage kant. Op deze helling lag een houten balk (zoals bij een eertijdse kegelbaan) en over deze houten balk werden de platbodems naar het hogere gedeelte gehesen, alwaar ze op de zelfde manier te water gingen.
Als mijn geheugen nog goed is zou het Damme in Vlaanderen zijn waar dit procédé werd toegepast.
Hartelijk,
J.DONCKERS
Dat is een overtoom, vaak naast de sluis als ik het me goed herinner.
Bedankt voor de extra informatie. De methodes die in dit artikel worden beschreven zijn inderdaad niet de eerste methodes om een boot naar een hoger of lager gelegen gebied te hijsen. Ze waren wel de eerste structuren die enkel met de kracht van het water boten deed stijgen of dalen.
Is bekend wat voor type sluizen gebruikt werden in de grote of zuidhollandse waard toen deze begin 13 de eeuw werd ingepolderd? Daar liep immers de Maas doorheen.
De term flitssluis is vermoedelijk pas rond 2000 verzonnen.
De correcte benaming is verlaat.
Pieter
Redactie Binnenvaarttaal.
Volgens de wikipedia (http://nl.wikipedia.org/wiki/Donkere_sluis) was er ‘waarschijnlijk’ al in 1065 een sluis in Gouda, maar zeker in 1308. Omdat dit artikel over de betrokken sluis gaat, blijkt daaruit niet dat dit de oudste sluis was.
De eerste sluizen in Nederland werden niet gebouwd voor de scheepvaart. Ze werden aangelegd als spuisluizen in een dam. Ze hielpen bij ontginning en drainage van vooral de zachte en soppige laaggelegen veengrond. Als buiten de dam het water hoger stond, bleef de sluis dicht. Als het water buiten lager stond, ging de sluis open en vloeide het water naar buiten. In de Dam die in de 13e eeuw werd aangelegd in de Amstel (Amsterdam) was zo’n sluis gebouwd. Dit geldt voor (bijna) alle plaatsen die een naam hebben die op ‘dam’ eindigt.